З кнігі «Імша ў запаволеным руху» (1948)

Хтосьці (ужо не памятаю хто) запісаў свае ўспаміны пра 1914–1918 гг. пад назвай “Вайна аднаго чалавека”. Я падумаў, што мне, напэўна, трэба заняцца плагіятам і напісаць якое-небудзь разважанне пад падобнай назвай “Імша аднаго святара”. Думаю, што ўсе мы адчулі на сабе, што Імша, хоць і з’яўляецца незвычайна аднастайнай (яна не змяняецца ў залежнасці ад часткі заходнехрысціянскага свету і вельмі мала змяняецца ў залежнасці ад свята ці літургічнага перыяду), не стварае аднастайнасці ў нашых думках. Мы не супакойваемся на непасрэдным значэнні слоў і жэстаў толькі таму, што яны нам вельмі знаёмыя; мы надаём ім свае ўласныя новыя значэнні, ставімся да іх як да шыфраванай мовы, на якой перадаём усемагутнаму Богу свае парывы. Адсюль незвычайная думка, што калі я служу Імшу, а вы слухаеце яе, то, хоць словы і жэсты тыя самыя і вам можа здавацца, што для нас з вамі ўвогуле няма ніякай розніцы, акрамя грахоў, пра якія мы думаем падчас “Confiteor”, і намераў, у якіх мы молімся за жывых і памерлых, насамрэч розніца ёсць. Пабожныя ноткі, містычныя нюансы, выкліканыя ў нас словамі і абрадамі Імшы, імаверна, для мяне і для вас не аднолькавыя. Таму я падумаў, што варта сказаць праўду і паспрабаваць прааналізаваць (атрымліваецца, публічна) духоўны бок маёй уласнай Імшы; пагаварыць пра дзіўныя званочкі, якія гучаць у маёй галаве, пра дзіўныя перспектывы, якія адкрываюцца маім вачам, каб адразу ж закрыцца, бо я спадзяюся, што яны нейкім чынам акажуцца карыснымі для іншых людзей. Дазвольце адразу сказаць, што я нічога не ведаю пра літургію, таму не змагу вам даць ніякіх артадаксальных цікавостак пра Імшу, якія зазвычай прыводзяцца ў кнігах. Таксама я пішу з думкай пра ціхую Імшу: ужо вельмі даўно мне не даводзілася служыць спяваную Імшу, а калі я рабіў гэта, то адзінай думкай, якую я, памятаю, дакладна меў, было жывое спадзяванне, што я памру раней, чым дайду да прэфацыі.

Псальм “Judica”. У манеры габрэйскай пабожнасці ёсць адна рэч, якая збівае з панталыку, а менавіта што псальмы пастаянна кажуць: “Я праведны, я невінаваты, я ніколі не рабіў нічога, каб заслужыць гэтае пакаранне”, тады як мы заўсёды схільныя казаць, што мы няшчасныя грэшнікі. Тут мы рыхтуемся прызнавацца ў грахах, запэўніваючы пры гэтым Бога, што мы хадзілі ў нявіннасці, і просячы ў Яго праводзіць дакладную розніцу паміж намі і грэшнікамі. Пра што мне трэба думаць, калі я прамаўляю гэты псальм? Магчыма, пра тое, што я прадстаўнік хрысціянскага Касцёла, такі адасоблены, такі схаваны — прынамсі ў тэорыі — ад усёй надакучлівай сапсаванасці свету. Імша пачынаецца тым, што Касцёл адсоўвае ад сябе свет; домік закрываецца, у ім няма выпадковых гледачоў, гэта ўтульны сямейны прыём толькі для сваіх.

Затым ідзе “Confiteor”; ён ужо больш асабісты. Не столькі, мяркую, мы павінны думаць канкрэтна пра свае грахі, колькі пра сваю грэшнасць; не столькі пра тое, якія мы грэшнікі, колькі пра тое, які грэшны ў нас характар; пра тое, што мы не маем права прэтэндаваць на тую інтымнасць, на якую прэтэндуем, калі прыходзім да Бога. Нам трэба памятаць, што Бог усемагутны і міласэрны, і працягваць настолькі добра, як можам. І затым тая цудоўная цырымонія пацалунка алтара са словамі “quorum reliquiæ hic sunt”. Такая замочная шчыліна, праз якую можна паглядзець назад на катакомбы, на Імшу над магіламі мучанікаў, на юны Касцёл, на яго дні, звязаныя паміж сабою натуральнай пабожнасцю.

Інтроіт дае прыемнае адчуванне, што можна расправіць плечы і крыху разняволіцца. Ты забываеш пра страхі і згрызоты, якія дакучалі табе каля прыступак алтара, і гучным, бадзёрым голасам урываешся ў літургію дня. А затым старая праблема раптоўна вяртаецца, толькі, здаецца, у іншай форме. Грахі ці не грахі, але хто ты такі, — чалавек, стварэнне, — што табе прыходзіцца стаяць і размаўляць з Богам так, быццам бы размова з Ім з’яўляецца самай натуральнай справай на свеце? Ты вяртаешся да сярэдзіны алтара, адчуваючы сябе поўнай нікчэмнасцю. “Kyrie, eleison”, — зноў і зноў ты просіш прабачэння за сваю дурную самадастатковасць, за тое, што ўявіў сабе хоць на момант, што маеш права стаяць выпрастаўшыся замест таго, каб апусціць галаву на рукі. Словам “Gloria” ты нагадваеш сабе пра тое, якім з’яўляецца Бог, і вось, ты ўжо дзякуеш Яму за тое, што Ён такі слаўны, — не тое, што даводзіцца рабіць надта часта. Пасля гэтага ты пераходзіш да гімна хвалы на чэсць нашага благаслаўлёнага Пана, хаваючыся за Ім, прыкрываючыся Ім, каб усё ж такі нейкім чынам правільна ўхапіць тэхніку набліжэння да ўсемагутнага Бога. І таму ты вяртаешся на свой пост пры краі алтара крыху больш упэўнены і пачынаеш зноў ужо калектамі.

Мне падабаецца, што ў нас шмат калект. Гэта добра мець шмат розных тэм для гутаркі, калі збіраешся размаўляць з Богам. Калі людзі просяць нас памаліцца ў нейкім канкрэтным намеры, то наша першая рэакцыя, напэўна, гэта ўспрымаць просьбу як непрыемнасць. Але, несумненна, нам варта глядзець на кожную просьбу як на чарговую падставу прэтэндаваць на ўвагу Бога, як дзіця, якое думае, што было б весела паслаць паведамленне свайму бацьку, таму што так цудоўна, калі табе дазваляюць зрэдку адцягнуць ягоную ўвагу падчас працы. Так і з гэтымі малавядомымі святымі, з гэтымі зашмальцаванымі імператамі [1]; выдатная магчымасць падоўжыць нашую размову з Богам. Пра калекты, напэўна, варта думаць як пра паведамленні SOS, якія самымі лаканічнымі выразамі выказваюць патрэбы Касцёла. Затым падчас Паслання напружанне аслабляецца. Пасланне — гэта ліст, вельмі даўно напісаны для нас, і мы няспешна зачытваем яго ўголас. У якасці выключэння (гэта адзіная частка Імшы, пра якую можна сказаць такое) ты стаіш вольна. Рукі вызваляюцца ад сваёй строгай дысцыпліны. Гэта перапынак, паўза, якая выпадкова падаўжаецца адным ці двума кавалачкамі літургіі, якія настолькі відавочна трэба спяваць, што яны выглядаюць у ціхай Імшы ненатуральна. Нават секвенцыі, наколькі б прыгожымі яны ні былі, настойліва патрабуюць музыкі; яны не прызначаны для рэцытацыі.

А цяпер прыходзіць час для экспедыцыі — свайго роду палярнай экспедыцыі ў невядомыя прасторы паўночнай часткі алтара. Там ніколі нічога не прамаўляецца і не робіцца, акрамя пракламацыі слоў жыцця, урыўкаў з тых каштоўных тэкстаў, якія кажуць нам, што адбылося, калі Бог прыйшоў на зямлю. Адпаведна, мы рыхтуемся да гэтага непрывычнага падарожжа адмысловым пасвячэннем нашых вуснаў — тых нашых нячыстых вуснаў, якія вінаваты ў тым, што ўвесь дзень прамаўляюць шматлікія плёткі, выказваюць нелюбоў, грубасць, бурклівасць, ліслівасць, хвальбу і, магчыма, нават блюзнерства; ім патрэбны пэўны бальзам перад тым, як мы прамовім імі словы жыцця. І не толькі вуснам, як вы заўважыце, але і сэрцу. Гэта трагедыя, што Евангелле, як здаецца, ніколі не кранае нас за сэрца. Таму што, калі мы размаўляем пра Евангелле, то робім гэта так, быццам бы не ведаем яго. І ўсё ж святар чытае Евангелле, цалуе кнігу ў канцы і спадзяецца, што ягонае пасланне нейкім чынам прабярэцца праз гэтыя вусны ў сэрца, якое чытала яго так халодна, так няўважліва.

Затым, калі гэта адзін з вялікіх дзён, ты атрымліваеш у якасці палёгкі “Credo”; калі любоў гарэла слаба, то так ці іначай застаецца вера; “Credo” са сваімі фразамі ў пачатку, якія часам узносяць твой розум у неба, нават калі ты не маеш асаблівага ўсведамлення, што кажаш. А затым гэты драматычны момант на “Et homo factus est” з грукатам і скрыпам у цябе за плячыма, калі рэўматычныя калені цяжка схіляюцца ў гонар Бога, Які стаў чалавекам. І далей ідуць дзіўныя словы “Dominus vobiscum” і “Oremus”, пасля якіх няма малітвы; я мяркую, што калісьці яны ішлі перад сакрэтамі, або штосьці ў такім духу. Гэтыя заклікі стаяць у сваім непераканаўчым месцы і быццам бы проста даюць нагоду хутка абярнуцца назад і пераканацца, што людзі ўсё яшчэ тут. Вельмі добра, яны тут. Гэта той момант, калі вернікі атрымліваюць кароткае прывітанне. Аферторый — гэта калі ў тэорыі ўсе яны падымаюцца ў прэзбітэрый і падаюць табе, святару, хлеб і віно — свой унёсак у таямніцы.

Але замест іх з задняга плана з’яўляецца малы хлопчык, магчыма, з ікаўкай. Спачатку ёсць спакуса ўспрымаць яго як непажаданае адцягванне ўвагі, а затым ты ўспамінаеш, што ён знаходзіцца тут ад імені люду: ён падае табе некансэкраванае віно і пытаецца: “Напэўна, з гэтага няшмат карысці?” Затым “Lavabo” з псальмам, у якім ты пачынаеш запэўніваць у сваёй невінаватасці, як рабіў гэта пры падрыхтоўцы. І домік зноў закрываецца: мяркуецца, што катэхумены выходзяць, а мы яшчэ раз нагадваем сабе, што знаходзімся на сямейным прыёме. Сакрэты прамаўляюцца над некансэкраванымі хлебам і віном і заўсёды кажуць пра іх. Мы быццам бы вымушаны шаптаць іх у разгубленасці, адчуваючы, як хлопец з пяццю хлябамі, наколькі да абсурднага неадэкватны гэта матэрыял для цуду, падобна як і ўсё, што мы даём Богу, да абсурднага не адпавядае тым мэтам, дзеля якіх Ягоная ласка робіць яго дзейсным. У сакрэтах вельмі часта можна знайсці гэтую выбачлівую нотку.

Затым наступае першы з трох раптоўных пераходаў ад цішыні да гуку — словы “per omnia sæcula sæculorum”, якія, з пункту гледжання простага свецкага чалавека, надаюць Імшы істотную долю яе таямнічай атмасферы. Калі слухаць гэтыя словы з лавак, то ствараецца ўражанне, што святар разрываецца паміж двума інстынктамі: адзін з іх кажа яму, што тое, што ён прамаўляе, надта сакральнае, каб казаць яго ўголас; іншы ж кажа яму, што яно надта важнае, каб не сказаць яго ўголас. Спачатку ім авалодвае першы інстынкт, а затым другі. З пункту ж гледжання святара, як мне здаецца, гэтае першае “per omnia” мае відавочнае псіхалагічнае значэнне. Розум на моцы звычкі схільны ісці за голасам, і сам факт таго, што пасля ўдала пастаўленага ціхага ўступу раптоўна раздаецца мова, заахвочвае розум да выбуху хвалы якраз у той момант, калі ён схільны адключыцца ў марах. Я думаю, што тут таксама ёсць сімвалічнае значэнне. Відавочна, мы павінны хваліць Бога ў кожны момант свайго жыцця. І, відавочна, мы гэтага не робім. Адпаведна, калі мы пачынаем хваліць Бога, то гэта правільна, што мы робім гэта ў нервовай мітусні, як чалавек, які раптоўна ўспомніў, што спазняецца на цягнік. Словы “sursum corda”, якія запрашаюць нас да пахвалы, у той жа час выклікаюць у нас раскаянне: як жахліва, што нашыя сэрцы ўвесь час ляжаць ніцма, так што іх трэба падымаць такім амаль што грубым спосабам у тых рэдкіх сітуацыях, калі мы сапраўды хвалім Бога!

І затым веліч прэфацыі з рознымі станамі анёлаў, якія праносяцца перад намі, як назвы прыгарадных станцый, пакуль мы набліжаемся да сэрца вялікай сталіцы. Я думаю, што святыя анёлы ўмеюць прыцягваць розум чалавека да Бога: яны адразу наводзяць пабожны страх і адначасова з’яўляюцца настолькі аб’ектыўна недастатковымі. Пастава анёла з Апакаліпсіса, які не дазваляе св. Яну пакланіцца сабе і заклікае яго пакланіцца лепш Богу, гэта іх пастаянная пастава. У той жа час мімалётны позірк на гэтых анёлаў, якія закрываюць свае твары перад тронам, папярэджвае нас, што гучны і ўпэўнены тон, якім мы прамаўлялі словы “sursum corda”, трэба крыху змяніць, таму што мы ўжо набліжаемся да парога. Гэтае невялікае паніжэнне голасу на “Sanctus” толькі паляпшае нашую пахвалу жыватворным дотыкам боязі.

Пры парозе мы на момант затрымліваемся, каб нагадаць сабе, што мы не адны. На той выпадак, калі б мы знаходзіліся ў небяспецы (як, напрыклад, малодшыя сярод нас, свежыя пасля бляску пасвячэння) адчуць сябе вельмі важнымі з увагі на агромністае служэнне, якое мы нясём, на агромністую справу, якую здзяйсняем, мы разважаем над тым, што чалавек, які тут стаіць, гэта ўсяго толькі адзін са святароў паўсюднага Касцёла; у момант здзяйснення кансэкрацыі ён з’яўляецца ўсяго толькі канкрэтнай адзінкай, у якой праяўляецца малітва Касцёла. Ён — канкрэтны вартавы, якога выпадкова паставілі на гэтую кропку па загадзе біскупа. Ён павінен успрымаць сябе нязначнай адзінкай гэтага вялікага войска, чыю справу — усе незлічоныя патрэбы Касцёла — ён зараз будзе прадстаўляць Богу. Толькі затым — і не раней — ён зможа зрабіць сваё ўласнае “memento”. Раптоўны буйны план: з агульнага замяшання, у якім знаходзіцца Божы свет, выблытваюцца і ясна становяцца перад тваімі вачыма рысы адной канкрэтнай асобы або адна канкрэтная сітуацыя. Усё, гэтага дастаткова: каштоўнасць Імшы не павялічыцца, калі яе прыпыніць і пачаць лунаць у аблоках… Наш малітоўны намер — не адзіны; кожны з тых, хто моліцца за нашымі плячыма, мае свой: et omnium circumstantium, Пане, памятай так жа, як і мяне. Зрэшты, усе мы communicantes, усе мы часткі аднаго вялізнага цэлага — Касцёла, і ўсе мы маем удзел у заступніцтве святых, якое з’яўляецца скарбам Касцёла. “Ці Павел, ці Кефас — усё вашае”. І далей знаёмая нізка імёнаў — пераважна італьянцы, але якое гэта мае значэнне? Усе вашыя, вы ж — Хрыста, а Хрыстус — Бога. Але працягнем з Імшою.

Ты спяшаешся да кансэкрацыі: вось яшчэ некалькі паспешлівых жэстаў, як быццам бы для таго, каб зрабіць некансэкраваныя постаці менш нягоднымі таго, чым яны зараз стануць. І затым, калі наступае сама кансэкрацыя, ты ўжо змяняеш свой курс на зусім іншы. Ты перастаеш прыдумляць малітвы, успамінаць пабожныя эпітэты, нанізваць ланцужкі дзеепрыслоўяў; ты нічога не просіш у Бога, ні за што не выбачаешся, не стараешся стварыць унутры сябе нейкі настрой або надаць думкам які-небудзь напрамак. Ты проста стаіш і аднаўляеш кавалак гісторыі. Каб аднавіць гэты кавалак гісторыі, неабходна прамовіць некаторыя словы, якія казаў наш Пан. І таму, як быццам бы рассеяна, як быццам бы незнарок, ты робіш тое, навошта сюды прыйшоў. Ды і хутчэй не робіш — ты раптоўна бярэш сябе ў рукі і разумееш, што гэта зрабілі словы нашага Пана, нават калі яны перакладзены на твае вусны. Яшчэ момант таму ты мог даволі свабодна рухаць рукамі; цяпер жа на іх нібы апусціўся незвычайны параліч, так што ўжо немагчыма аддзяліць вялікія пальцы ад указальных. Хрыстус выкарыстаў цябе, каб зрабіць цуд, і ўсё стала зусім па-іншаму. Ты ўздымаеш Гостыю, келіх. Або гэта яны спрабуюць узляцець ўвысь з тваіх рук? Не зусім зразумела і вельмі незвычайна.

Так ці інакш, ты пачынаеш ахвяраваць гэтую каштоўную Рэч, якая трапіла ў твае рукі. Ты злучаеш яе і з тым, і з гэтым: з таямніцамі жыцця нашага Пана, з ахвярамі Старога Запавету, са служэннем анёлаў у небе, з чаканнем верных памерлых; сустракаецца яшчэ адзін ланцужок імёнаў святых. Але ўсё гэта ты робіш у частковым здранцвенні, усё яшчэ думаючы пра тое, што ляжыць перад табою. І затым, на момант затаіўшы дыханне, ты смела ўздымаеш разам Гостыю і келіх. І вось, раптоўна ты зноў кажаш гучным голасам і адчуваеш пад нагамі цвёрдую глебу, калі аказваецца, што ты прамаўляеш “Pater noster”. Я думаю, што кожны з нас мае такі пункт ці перыяд у Імшы, калі ён быў бы гатовы памерці, калі б не хваляванне і замяшанне, якое б гэта магло выклікаць. Для мяне гэта “Pater noster”. У маім выпадку гэта момант Імшы, калі ты найбольш свядома, найбольш бясстрашна размаўляеш з Богам.

Амаль адразу пасля гэтага, у канцы малітвы “Libera nos”, мы пачынаем рабіць штосьці, чаго не рабілі на Імшы з моманту “Gloria”, хіба што вельмі коратка ў калекце, — мы пачынаем размаўляць з Езусам Хрыстом. Ахвяра скончана, і пачалася гасціна; мы, наколькі гэта магчыма, спрабуем змірыцца з дзівосным фактам таго, што Ён сыходзіць да нашых патрэб. “A te numquam separari permittas” — вось корань усяго; калі сказана гэта, сказана ўсё. Тады святар удзяляе Камунію. Калі ты сам святар, то ты наўрад ці ўсведамляеш гэта. Ты прымаеш, а не даеш. Што датычыцца Камуніі вернікаў (прынамсі калі іх шмат), то вельмі цяжка не ўспрымаць яе як перапынак у “маёй Імшы”. Але, зразумела, няма такой рэчы, як “мая Імша”; мы не столькі святары, колькі перадусім слугі, і менавіта нам належыць чакаць (гадзінамі, калі спатрэбіцца) у сваім служэнні.

І так у віры ачышчэнняў і пастскрыптумаў, якія не стараюцца стварыць асаблівага ўражання на наш розум, Імша даходзіць да канца; у розуму ўжо не засталося здольнасці атрымліваць новыя ўражанні. Ёсць распаўсюджаны выраз, які часта сустракаецца ў Старым Запавеце і адзін раз у Новым: “І разышліся кожны да свайго дому”. Гэта тое, што мы робім на “ite, missa est”; прыход Хрыста ў нашыя душы надта інтымны для літургіі; нам трэба пабыць адным. Калі святар удзяляе благаслаўленне і прамаўляе апошняе Евангелле, ён усяго толькі (быццам бы) прыкрывае сваё адступленне; насамрэч мы ведаем, што ўсё скончана.

Такая вось драма адбываецца кожны дзень нашага жыцця, а мы настолькі мала захапляемся ёю!

[1] Імперата (лац. oratio imperata, загаданая малітва) — малітва, якую мясцовы ардынарый можа загадаць прамаўляць пры наяўнасці сур’ёзнай і публічнай патрэбы або бяды. — Заўв. пер.

Фота: Joseph Shaw / Flickr (CC BY-NC-SA).

Пераклад на беларускую мову ажыццявіў Максім Фоміч.